आजको युगमा जहाँ शहरीकरणको लहर छिटोछिटो फैलिँदैछ, गाउँहरूको मौलिकता र सांस्कृतिक पहिचान बिस्तारै हराउँदै गएको देखिन्छ। नेपालका लगभग ४५ प्रतिशत मानिसहरू शहरतर्फ सरेका छन्, र ग्रामीण क्षेत्रको जमिन बाझो रहनु सामान्य भइरहेको छ। पहिलेदेखि नै कृषिमा आधारित गाउँहरू अहिले युवाहरूको विदेश मोह र अवसरको खोजीमा भएको पलायनले उजाड हुँदै गएका छन्।
गाउँ र माटोको प्रेम: पहिचानको स्रोत
नेपालमा कृषिमा संलग्न परिवारहरूको संख्या घटेर ५५ प्रतिशत हाराहारीमा झरेको तथ्याङ्क देखिन्छ। गाउँ भनेको केवल बसोबासको स्थल मात्र नभएर सांस्कृतिक धरोहर हो, जसले आत्मनिर्भरता र परम्पराको माया सिकाउँछ। तर, पछिल्लो समयमा, यी मान्यतामा आएको परिवर्तनले गर्दा नयाँ पुस्तामा गाउँप्रतिको झुकाव कमजोर हुँदैछ।
२०२३ को तथ्याङ्क अनुसार, लगभग ३५ लाख नेपाली युवा रोजगारका लागि विदेश गएका छन्। यो बढ्दो प्रवृत्तिले गाउँमा युवाशक्ति घटाउँदै गएका कारण गाउँका खेतबारी र पाखाहरु बाझो हुँदै गएका छन्। अझ, ६२ प्रतिशत गाउँले परिवारहरू कम्तिमा एकजना सदस्य विदेशमा रहेको कारण गाउँमै उत्पादन हुने सम्भावना पनि घटेको छ।
बाझो जमिन र गुम्दै गएको कृषि परम्परा
नेपालमा सन् २०१५ देखि अहिलेसम्म २० प्रतिशत जमिन बाझो छ, विशेष गरी पहाडी क्षेत्रका गाउँहरूमा। पहिले कृषि भनेको सम्मानजनक काम मानिन्थ्यो, तर आजको पुस्ता यसलाई श्रमसाध्य र कम फाइदाजनक मान्छ।
नेपालमा ग्रामीण विकासको लागि वार्षिक बजेटको १८ प्रतिशत मात्र छुट्याइएको छ। धेरै गाउँहरूमा यातायात, स्वास्थ्य, र शिक्षामा न्यून लगानी भएको छ, जसले गर्दा गाउँको विकासले गति लिन सकेको छैन। ७० प्रतिशत गाउँले किसानहरू जलवायु परिवर्तनको प्रत्यक्ष प्रभाव भोगिरहेका छन्, जसले कृषि सम्भावना घटाएको छ।
गाउँको अस्तित्व भनेको हामीले पुर्खाबाट पाएको सम्पत्ति हो। तथ्याङ्क अनुसार, प्रत्येक वर्ष लगभग १५ प्रतिशत युवा गाउँ छोड्छन्, जसको प्रत्यक्ष असर गाउँको सम्पूर्ण सामाजिक र सांस्कृतिक जीवनमा पर्छ। गाउँको माटोमा खेल्दै हुर्किएका व्यक्तिहरूले त्यस माटोको महत्त्व बुझ्छन्, तर नयाँ पुस्ताले आधुनिक जीवनशैलीलाई प्राथमिकता दिने हुँदा पुर्ख्यौली थलोप्रतिको माया हराउँदैछ।
समाधानका उपायहरू
बाझो जग्गालाई पुनःजागरण गराउन विभिन्न उपायहरू अपनाउन सकिन्छ:
१. कृषिमा नवप्रविधि प्रयोग
नयाँ पुस्तालाई कृषिप्रति आकर्षित गर्न नवीन प्रविधि र आधुनिक कृषि प्रणालीहरू लागू गर्नु आवश्यक छ।
२. सामुदायिक परियोजना सञ्चालन
बाझो जमिनको सदुपयोग गर्न सहकारी तथा सामुदायिक खेती प्रणाली विकास गरेर उत्पादनशील बनाउन सकिन्छ।
३. प्रोत्साहन कार्यक्रमहरू
सरकार र स्थानीय निकायले कृषि क्षेत्रमा सहुलियत र प्रोत्साहन कार्यक्रम सञ्चालन गरेमा पनि युवाहरूको सहभागिता बढ्न सक्छ।
४. कृषि शिक्षा र तालिमको व्यवस्था
कृषिलाई वैज्ञानिक आधारमा सिक्न र बुझ्न कृषि तालिम केन्द्रहरूको स्थापना गर्नुपर्दछ।
५. रोजगारीका अवसरहरू गाउँमै सिर्जना
युवाहरूलाई गाउँमै रोजगारी सिर्जना गरी रोजगारीका अवसरहरू प्रदान गरिनुपर्छ।
अन्ततः
गाउँको बाझो जमिन भनेको केवल जमीनको सदुपयोगको सवाल मात्र होइन, यो हाम्रो सांस्कृतिक, सामाजिक, र आर्थिक जीवनको गहिरो हिस्सासँग जोडिएको विषय हो। यसले गाउँको मौलिकता र पहिचानलाई माया गर्न र संझिन सिकाउँछ। गाउँको बाझो जग्गा पुनः उपयोग गरेर नयाँ पुस्तालाई गाउँप्रति आकर्षित गर्न, आत्मनिर्भर र उत्पादनशील बनाउन सकिन्छ। यो माटो र पहिचानको सम्बर्द्धन हरेक नेपालीको जिम्मेवारी हो।
