नेपालमा छाउपडी प्रथा र यसले महिलामा पारेको नकारात्मक प्रभावविशन देव जोशी

महिलाहरुमा महिनै पिच्छे हुने महिनावारी लाई नेपाली समाजले धर्म संस्कृति र परम्परा संग जोडेर हेर्ने गरिएको छ, सभ्य भन्दा सभ्य र शिक्षित भन्दा शिक्षित समाज र विकसित भन्दा विकसित शहर नै किन नहोस यसलाई हेर्ने र स्वीकार्ने सन्दर्भमा अझै पनि पुरातनी सोंच यथावत नै छ , झट्ट हेर्दा र सुन्दा नेपालको सुदुरपश्चिम र कर्णाली क्षेत्रलाई छाउपडी अथवा छाउगोठ संग जोडेर हेर्ने गरिएको भए पनि यो हरेक समाज र क्षेत्रमा जिवित छ ।

नेपालको सुदूरपश्चिम र कर्णालीका केहि पहाडी क्षेत्रमा प्रचलित छाउपडी अथवा छाउगोठ प्रथा एक यस्तो सामाजिक कुरीति हो, जसले महिनावारी भएका महिलालाई सामाजिक, धार्मिक र सांस्कृतिक आधारमा अपवित्र ठान्दै घरभन्दा बाहिर छाउगोठमा बस्न बाध्य पार्छ। यो प्रथा, जुन विशेषगरी कर्णाली र सुदूरपश्चिमका ग्रामीण भेगमा गहिरोसँग जरा गाडिएको छ, महिलाहरूको स्वास्थ्य, मनोवैज्ञानिक अवस्था र सामाजिक सम्मानमा गम्भीर नकारात्मक प्रभाव पार्छ। नेपालको सर्वोच्च अदालतले सन् २००५ मा (वि.सं. २०६२) यो प्रथालाई गैरकानुनी घोषणा गरे पनि, सामाजिक र सांस्कृतिक मान्यताहरूका कारण यो पूर्ण रूपमा उन्मूलन हुन सकेको छैन।

छाउपडी अथवा छाउगोठ प्रथा हिन्दू धर्ममा आधारित परम्परागत विश्वासमा जरा गाडिएको छ, जहाँ महिनावारीलाई अपवित्रतासँग जोडेर हेर्नेहरुको वाहुल्यता रहेकोछ। यो प्रथा खासगरी सुदूरपश्चिमका बझाङ, बाजुरा, अछाम र डोटीमा अलि वढि जरा गाडेको छ भने कर्णालीका पनि अधिकांश जिल्लाहरुमा प्रचलित छ।

परम्परागत विश्वासअनुसार महिनावारी भएका महिलाले घर, भान्सा वा मन्दिर छुनुहुँदैन किनभने यसले परिवारमा अशुभ ल्याउने वा देवताहरूलाई रिसाउने विश्वास गर्ने गरेको पाईन्छ। यही विश्वासले महिलाहरूलाई छाउगोठमा बस्न बाध्य पार्छ, जुन प्रायः साँघुरा, असुरक्षित र अस्वच्छ ठाउँहरू हुन्छन्।

यो प्रथा सांस्कृतिक र धार्मिक आस्थासँग जोडिएको भए पनि, यसले सामाजिक संरचनामा गहिरो असमानता र लैंगिक भेदभावलाई झल्काउँछ। समुदायका अगुवा, धामी-झाँक्री र परम्परावादी नेतृत्वले यो प्रथालाई कायम राख्न महत्त्वपूर्ण भूमिका खेलेका छन्। यद्यपि, शिक्षा र चेतनाको अभाव, साथै सामाजिक दबाबले गर्दा यो प्रथा पुस्तौँदेखि चल्दै आएको छ।शिक्षा र चेतनाको विकास संगै यो क्रमिक रुपमा घटदै गए पनि अझै कतिपय समाजमा यसले जरा गाडेकै छ ।

छाउपडी अथवा छाउगोठ प्रथाले महिलाको शारीरिक, मानसिक, सामाजिक र आर्थिक जीवनमा गम्भीर नकारात्मक प्रभाव पारेको छ , यसले पार्ने केहि प्रभावहरूलाई विस्तृत रूपमा निम्नानुसार विश्लेषण गर्न सकिन्छ :

१. शारीरिक स्वास्थ्यमा प्रभाव
छाउगोठहरू प्रायः साँघुरा, अँध्यारा, चिसा र अस्वच्छ हुन्छन्। यस्ता ठाउँमा आधारभूत सुविधाहरू जस्तै शुद्ध खानेपानी, शौचालय, र उचित सुत्ने ठाउं अथवा वेडको अभाव हुन्छ। यस्तो वातावरणले महिलाहरूलाई विभिन्न स्वास्थ्य समस्याहरूको जोखिममा पार्छ, जस्तै:

• संक्रमण: अस्वच्छ अवस्थाले यौनाङ्ग सम्बन्धी र अन्य संक्रमणको जोखिम बढाउँने जोखिम रहन्छ ।

• जटिल प्रसव: महिनावारीको समयमा छाउगोठमा बस्ने महिलाहरूले प्रसवकालीन जटिलताहरूको सामना गर्नुपरेको छ, जसले नवजात शिशु र आमाको स्वास्थ्यमा दीर्घकालीन असर पार्छ।

• ज्यानै जाने जोखिम: सर्पको टोकाइ, जंगली जनावरको आक्रमण, र चिसोका कारण मृत्युका घटनाहरू पनि छाउगोठमा बारम्बार हुने गरेका छन्।यसका साथै कतिपय वलात्कार र यौन दुर्व्यहारका घटनाहरु पनि वेलवेला घटने गरेका छन ।

• पोषणको कमी: महिनावारीको समयमा उचित खानपानको अभावले कुपोषण र रक्तअल्पताको जोखिम बढ्छ।

हालसालै कञ्चनपुरको कृष्णपुर नगरपालिका मा छाउगोठमा सुतेकी एक युवतीको सर्पको टोकाइले मृत्यु भएको समाचारले यो प्रथाको खतरनाक पक्षलाई उजागर गरेको छ।

२. मानसिक स्वास्थ्यमा प्रभाव
छाउपडी प्रथाले महिलाको मानसिक स्वास्थ्यमा गम्भीर असर पार्छ। महिनावारीलाई अपवित्र ठान्ने सामाजिक मान्यताले महिलाहरूमा हीनताबोध, लज्जा, र डर पैदा गर्छ। छाउगोठमा एक्लै बस्नुपर्दा:

• चिन्ता र तनाव: असुरक्षित र एकान्त ठाउँमा बस्नुपर्दा महिलाहरूमा चिन्ता र तनाव बढ्छ।

• सामाजिक बहिष्करण: परिवार र समुदायबाट अलग्ग राखिनुले आत्मसम्मानमा कमी आउँछ।

• दीर्घकालीन मनोवैज्ञानिक असर: बारम्बारको बहिष्करणले महिलाहरूमा दीर्घकालीन मनोवैज्ञानिक समस्याहरू जस्तै डिप्रेसन का लक्षणहरु निम्त्याउन सक्छ।

३. सामाजिक र आर्थिक प्रभाव
छाउपडी प्रथाले महिलाहरूलाई सामाजिक र आर्थिक रूपमा कमजोर बनाउँछ:

• शिक्षा र रोजगारीमा अवरोध: महिनावारीको समयमा स्कूल वा काममा जान नपाउँदा किशोरी र महिलाहरूको शिक्षा र आर्थिक अवसरहरू सीमित हुन्छन्।

• लैंगिक असमानता: यो प्रथाले लैंगिक भेदभावलाई बढावा दिन्छ, जसले महिलाहरूलाई सामाजिक र राजनीतिक सहभागिताबाट वञ्चित गर्छ।

• आर्थिक बोझ: छाउगोठ बनाउन र मर्मत गर्न लाग्ने खर्च र महिनावारी सम्बन्धी सामग्रीको अभावले आर्थिक बोझ थपिन्छ।

४. मानवअधिकारको हनन
छाउपडी प्रथा महिलाको आधारभूत मानवअधिकारको उल्लंघन हो। यो प्रथाले नेपालको संविधानमा उल्लिखित समानताको हक र अन्तर्राष्ट्रिय मानवअधिकार सन्धिहरूको उल्लंघन गर्छ। यो प्रथाले महिलालाई स्वतन्त्रता, सम्मान र सुरक्षाको अधिकारबाट वञ्चित गर्छ, जसले उनीहरूको समग्र विकासमा बाधा पुर्‍याउँछ।

छाउपडी प्रथाको निरन्तरताका केहि कारणहरू
छाउपडी प्रथाको निरन्तरताका लागि निम्न कारणहरू जिम्मेवार छन्:
• सांस्कृतिक र धार्मिक मान्यता: महिनावारीलाई अपवित्र ठान्ने गहिरो जरा गाडिएको विश्वास।

• शिक्षा र चेतनाको कमी: कतिपय ग्रामीण क्षेत्रमा शिक्षाको पहुँच र चेतनाको अभाव रहेको छ।

• सामाजिक दबाब: समुदाय र परिवारको दबाबले महिलाहरूलाई यो प्रथा मान्न बाध्य पार्छ।

• कमजोर कानुनी कार्यान्वयन: यद्यपि छाउपडी गैरकानुनी छ, तर यसको कार्यान्वयन प्रभावकारी छैन।

स्थानीय समाधानका केहि उपायहरू
छाउपडी प्रथाको उन्मूलनका लागि निम्न उपायहरू प्रभावकारी हुन सक्छन्:

१. शिक्षा र जनचेतना: महिनावारीलाई प्राकृतिक प्रक्रियाको रूपमा स्वीकार गर्न जनचेतना अभियान सञ्चालन गर्नुपर्छ।भौतिक गोठ भन्दा समुदायको सोंचमा जरागाडेर बसेको गोठ भत्काउन जरुरी छ यसका लागी शिक्षा र सचेतना पहिलो हतियार हो ।

२. कानुनी कार्यान्वयन: छाउपडी प्रथा अथवा छाउगोठलाई कडाइका साथ प्रतिबन्ध लगाउन र दोषीमाथि कारबाही गर्नुपर्छ।

३. सामुदायिक सहभागिता: स्थानीय समुदाय र अगुवाहरूलाई समावेश गरी यो प्रथाविरुद्ध अभियान चलाउन आवश्यक छ।

४. आर्थिक सशक्तीकरण: महिलाहरूलाई शिक्षा र रोजगारीका अवसरहरू प्रदान गरी आर्थिक रूपमा सशक्त बनाउनुपर्छ।

५. स्वास्थ्य सुविधा: महिनावारी सम्बन्धी स्वच्छता सामग्री र स्वास्थ्य सेवाहरूको पहुँच सुनिश्चित गर्नुपर्छ।

छाउपडी प्रथा नेपालको सामाजिक संरचनामा गहिरोसँग जरा गाडिएको लैंगिक भेदभावको एक ज्वलन्त उदाहरण हो। यसले महिलाको शारीरिक, मानसिक, सामाजिक र आर्थिक जीवनमा गम्भीर नकारात्मक प्रभाव पार्छ। यद्यपि, शिक्षा, जनचेतना, र कडा कानुनी कार्यान्वयनमार्फत यो कुरीतिलाई उन्मूलन गर्न सकिन्छ। सरकार, सामुदायिक अगुवा, र नागरिक समाजको संयुक्त प्रयासले मात्र यो प्रथालाई इतिहासको पानामा सीमित गर्न सकिन्छ, जसले महिलाहरूलाई सम्मानजनक र सुरक्षित जीवनको अवसर प्रदान गर्नेछ।