आजको समयमा शिक्षा प्राप्त गर्नको मुख्य उद्देश्य के हो? के यो केवल रोजगारी प्राप्त गर्नको लागि हो, वा जीवनमा नयाँ सोच, सिर्जनात्मकता, र नवप्रवर्तनको विकासको लागि? विश्वव्यापीकरण र आधुनिकताको प्रभावले शिक्षा प्रणालीलाई रोजगारमूलक बनाउन प्रेरित गरिरहेको छ। तर के शिक्षा केवल पैसाको आर्जनका लागि हो, वा यसले व्यक्तिलाई जीवनका चुनौतीहरू सामना गर्न सुसज्जित बनाउनु पर्छ?
पुरानो भनाइ छ, “ज्ञानले मानिसलाई महान बनाउँछ।” तर आजको समाजमा शिक्षा प्राप्त गर्नलाई प्रायः मानिसहरू रोजगारसँग मात्र जोडेर हेर्छन्। यो प्रवृत्ति विशेषगरी विकासशील देशहरूमा प्रवल छ, जहाँ रोजगारीको कमी, बेरोजगारी दर, र आर्थिक मन्दीका कारण विद्यार्थीहरू केवल पैसाको आर्जन गर्नमा केन्द्रित हुने गर्छन्।
उदाहरणका लागि, नेपालमा प्रत्येक वर्ष हजारौँ विद्यार्थीहरू विदेशी रोजगारको खोजीमा पलायन हुन्छन्। शिक्षा केवल विदेशी रोजगारीका लागि तयार पार्ने उपकरण बनिरहेको छ। तथ्यांकहरूका अनुसार, नेपालका झण्डै ४० प्रतिशत युवा जनसंख्या विदेशमा रोजगारी खोज्न बाहिर जान्छन्। यो शिक्षा प्रणालीको मुख्य उद्देश्यमा नै प्रश्न चिन्ह लगाउँछ – के हामी शिक्षा प्रणालीलाई सिर्जनशीलता र नवप्रवर्तनको विकास गर्न उपयोग गर्न सकिरहेका छौं?
शिक्षालाई रोजगारीसँग मात्र जोड्नुको परिणाम स्वरूप विद्यार्थीहरूमा केवल पुस्तक पढ्ने र परीक्षामा राम्रो अंक ल्याउने मानसिकता विकसित भएको छ। उनीहरूले जीवनका अन्य महत्वपूर्ण सीपहरू, जस्तै समस्या समाधान गर्ने सीप, नयाँ सोच्न सक्ने क्षमता, र आविष्कारक क्षमतामा कमी देखिन्छ। जसले गर्दा आजको पुस्तामा सीमित ज्ञान र एकतर्फी सोच विकसित हुन्छ।
सिर्जनात्मक शिक्षा
सिर्जनात्मकता भनेको मानिसको सोच्ने शक्ति र दृष्टिकोणलाई फराकिलो बनाउनु हो। शिक्षा केवल पुस्तकमै सीमित हुनु हुँदैन, यो हाम्रो समाज, संस्कृति र व्यक्तिगत अनुभवसँग जोडिनुपर्छ। महात्मा गान्धीको एक भनाइ छ – “शिक्षा भनेको दिमाग, आत्मा, र शरीरको उत्तम विकास हो।” यसबाट अर्थ हुन्छ कि शिक्षा केवल रोजगार प्राप्तिको लागि नभई, व्यक्तिगत विकास, जिम्मेवारी र चेतनाको विकासको लागि पनि हो।
सन् २०२३ को एक सर्वेक्षण अनुसार, सिर्जनात्मक सोच भएका विद्यार्थीहरूले मात्र रोजगारमा राम्रो सफलता प्राप्त गर्दैनन्, उनीहरूले नेतृत्व, समस्या समाधान, र नवप्रवर्तनमा पनि उत्कृष्टता देखाउँछन्। यसले देखाउँछ कि शिक्षा सिर्जनशीलता र व्यक्तिगत विकासमा केन्द्रित हुँदा व्यक्तिलाई समाजको योगदान दिन योग्य बनाउँछ।
हाम्रो शिक्षा प्रणालीलाई यस्तो बनाउन आवश्यक छ जसले विद्यार्थीलाई रोजगार प्राप्तिको लागि मात्रै होइन, समाजलाई केही नयाँ दिनको लागि पनि तयार पारोस्। यसको लागि शिक्षामा प्रयोगात्मक विधिहरू, नवीनता आधारित पाठ्यक्रमहरू, र विद्यार्थीको रुचि र क्षमतालाई विकास गर्ने तरिकाहरूलाई प्रोत्साहित गर्न आवश्यक छ।
उदाहरणका लागि, जापानले आफ्ना शिक्षा प्रणालीमा “मोरल एजुकेशन” र “प्रोब्लेम-सोल्भिङ्ग” जस्ता पाठ्यक्रमहरू समावेश गरेर विद्यार्थीलाई सिर्जनात्मक र जिम्मेवार बनाउने अभ्यास गर्छ। यसले जापानको प्रगतिमा ठूलो योगदान दिएको छ।
अन्ततः शिक्षा रोजगार प्राप्त गर्नको साधन मात्र हो भनेर बुझ्नु गलत हो। शिक्षा एक जीवन पद्धति हो जसले व्यक्तिको सम्पूर्ण विकास गराउँछ। यसले रोजगारीसँगै समाज र व्यक्तिको प्रगतिमा पनि महत्त्वपूर्ण भूमिका खेल्न सक्छ। शिक्षा प्रणालीले विद्यार्थीलाई सिर्जनशील, जिम्मेवार र आत्मनिर्भर बनाउनु पर्छ। “शिक्षा भनेको केवल व्यवसाय नभई, जीवनलाई अर्थपूर्ण बनाउने यात्रा हो।”
