नेपालको आर्थिक, सामाजिक, र सांस्कृतिक परिप्रेक्ष्यमा, युवाहरूको विदेशप्रतिको आकर्षण एक महत्त्वपूर्ण विषय बनेको छ। दशकौँदेखि नेपाली युवाहरूको ठूलो संख्या विदेश रोजगारीका लागि प्रस्थान गरिरहेको छ। तर, विदेश जाने मोह मात्र होइन, स्वदेशमै रोजगारीको अभाव र राज्यको कमजोर नीति पनि युवाहरूलाई आफ्नो देश छोड्न बाध्य गराउँदै आएको छ। यसरी नेपाली युवाहरूको मनभित्रको द्वन्द्वलाई गहिराइमा प्रवेश गरेर बुझ्ने प्रयास गर्न सकिन्छ —विदेशप्रतिको मोह वा स्वदेशमै टिक्न नसक्ने बाध्यता।
विदेश मोहको कारण: आर्थिक अवसर र समृद्धिको सपना
विदेशको मोह नेपाली युवाहरूका लागि नयाँ कुरा होइन। यो मोहको प्रमुख कारण आर्थिक हो। नेपालमा रोजगारका अवसरहरू सीमित छन्, अनि ती अवसरहरूको गुणस्तर पनि कम छ। नेपाल आर्थिक सर्वेक्षण २०२३ अनुसार, नेपाली कामदारहरूको झन्डै ५७ प्रतिशतले विदेशमा रोजगार पाएका छन्। यो संख्या प्रायः खाडी मुलुकहरू र मलेसियाजस्ता देशहरूमा केन्द्रित छ, जहाँ श्रम बजार नेपालीहरूका लागि खुला छ। यस्ता देशहरूमा रोजगार प्राप्त गर्दा उनीहरूले नेपालमा भन्दा उच्च आय पाउने आशा गर्छन्।
बिदेसिएको युवाहरूले कमाएको रेमिट्यान्सले नेपालको कुल गार्हस्थ्य उत्पादन (GDP) मा ठूलो योगदान पुर्याएको छ। विश्व बैंकको तथ्यांक अनुसार, २०२३ मा नेपालमा रेमिट्यान्सले २९ प्रतिशत भन्दा बढीको योगदान दिएको थियो। यसले नेपालको अर्थतन्त्रलाई बलियो बनाउने देखिए पनि युवाहरूको विदेश मोहको पछाडि केवल आर्थिक कारण मात्रै छैन। नेपालमा उपयुक्त रोजगारीको अभाव, शिक्षाको गुणस्तर र मुलुकभित्रै समृद्ध जीवनको सपनाले पनि उनीहरूलाई विदेश आकर्षण गराउँछ।

नेपालमा अवसरको अभाव: राज्यको कमजोर नीति
विदेश मोहको मुख्य कारण भनेको स्वदेशमै थाम्न नसकिने बाध्यता हो। नेपालमा रोजगारको अवसरहरूको अभाव मात्र होइन, राज्यले युवाहरूलाई लक्षित गर्दै गरेको नीति पनि प्रभावकारी छैन। युवा जनसंख्या नेपालको एक प्रमुख श्रम शक्ति हो, तर उनीहरूको लागि राज्यले सृजना गरेको अवसरहरूको कमीले उनीहरूलाई निराश बनाएको छ। नेपालको बेरोजगारी दर लगभग ११ प्रतिशत छ, भने युवा बेरोजगारी दर अझै उच्च छ, जसले गर्दा रोजगारीको खोजीमा उनीहरू विदेश जान बाध्य हुन्छन्।

नेपालमा उद्यमशीलताको विकास गर्न सक्ने वातावरणको अभाव पनि एक प्रमुख कारण हो। सरकारले युवा लक्षित उद्यमशिलता विकासको लागि विभिन्न कार्यक्रमहरू ल्याए पनि तिनीहरू प्रभावकारी भएका छैनन्। स्थानीय स्तरमा व्यवसाय गर्ने युवाहरूलाई सरकारी अनुदान, लोन, तालिम, र बजार प्रवर्द्धनको कमी छ। फलस्वरूप, धेरैजसो युवाहरूले स्वदेशमै व्यवसाय वा रोजगारीको लागि आवश्यक वातावरण पाउँदैनन्।
राष्ट्रिय योजना आयोगले २०२३ मा प्रकाशित गरेको प्रतिवेदनमा भनेको छ कि नेपालमा उद्यमशीलताको विकासको लागि उचित वातावरण र संरचना अझै निर्माण हुन बाँकी छ। विदेशी मुलुकहरूमा रोजगारी पाउनु भनेको सीधै कमाइको ग्यारेन्टी हो, जसले गर्दा युवाहरूलाई उद्यमशिलता भन्दा विदेश जाने आकर्षण अधिक बलियो हुन्छ।
सामाजिक दबाब र आशा: विदेश जानैपर्ने बाध्यता
नेपाली समाजमा विदेश जान पाउनु एक प्रकारको प्रतिष्ठाको विषय भएको छ। गाउँघरमा विदेश गएर पैसा कमाएर फर्किएका युवाहरूले समाजमा उच्च स्थान पाउने अपेक्षा गरिन्छ। यसले गर्दा सामाजिक दबाब पनि एक कारक बन्छ। विदेश नगएर स्वदेशमै संघर्ष गर्ने युवाहरूलाई समाजले कुनै न कुनै रूपमा कमजोर ठान्ने गर्छ।
विदेशमा पुगेका युवाहरूको अनुभव पनि सकारात्मक र नकारात्मक दुवै छ। एकातिर, उनीहरूले ठोस पैसा कमाएर आफ्ना परिवारलाई सहयोग गर्छन् भने अर्कोतिर, उनीहरूको मानसिक, शारीरिक र भावनात्मक स्वास्थ्यमा नकारात्मक असर परिरहेको हुन्छ। खाडी मुलुकहरू र मलेसियामा काम गर्न गएका धेरै युवाहरू शारीरिक शोषण, खराब काम गर्ने वातावरण, र मानवअधिकारको उल्लङ्घनको शिकार हुन्छन्। २०१८ को एक रिपोर्ट अनुसार, बिदेसिने नेपाली युवामध्ये लगभग १५ प्रतिशतले काम गर्ने मुलुकमा कडा शारीरिक र मानसिक पीडा झेलेका छन्।
तर, यो सबै थाहा हुँदाहुँदै पनि विदेश जाने मोह कम हुँदैन। नेपालमा अवसरको अभाव, समाजको दबाब, र समृद्धिको सपना युवाहरूलाई विदेश जान बाध्य बनाइरहेको छ।
दीर्घकालीन असर
युवाहरूको विदेश मोह र विदेश रोजगारीमा निर्भर हुनु नेपालको दीर्घकालीन विकासका लागि खतरा पनि हो। दीर्घकालमा योग्य र दक्ष जनशक्तिको अभावले गर्दा नेपालको समग्र विकासमा धक्का लाग्न सक्छ। शिक्षित र दक्ष युवा विदेश जानु भनेको देशभित्रै उनीहरूको सीप, दक्षता र लगनशीलताको अभाव हुनु हो। नेपालले दीर्घकालीन रूपमा आर्थिक तथा सामाजिक विकास गर्न आफ्ना दक्ष युवालाई स्वदेशमै अवसर दिने तर्फ ध्यान दिनुपर्छ।
विदेशमा सीप हासिल गरेका युवाहरूलाई स्वदेशमा पुन: एकीकरण गराउने नीतिको पनि अभाव छ। धेरै युवा विदेशमा दक्षता हासिल गरेर फर्केपछिसमेत स्वदेशमै आफ्नो दक्षता प्रयोग गर्ने अवसर नपाउँदा उनीहरू पुन: विदेश फर्किने सोच बनाउँछन्। यसलाई सम्बोधन गर्न, सरकार र निजी क्षेत्रले संयुक्त रूपमा कार्यक्रमहरू ल्याउनुपर्छ। सीपको उपयोग र उद्योग स्थापना गर्ने वातावरण सिर्जना गरेर मात्रै विदेशमा जाने युवाहरूलाई स्वदेशमा आकर्षित गर्न सकिन्छ।
समाधान: विदेश मोह घटाउन र स्वदेशमा अवसर सृजना गर्न के गर्न सकिन्छ?
विदेश मोहलाई घटाउन र युवाहरूलाई स्वदेशमै अवसर सृजना गर्न विभिन्न उपायहरू अपनाउन सकिन्छ। पहिलो कुरा, राज्यले रोजगारका अवसरहरूको सृजना गर्नु महत्त्वपूर्ण हुन्छ। कृषिमा आधुनिकीकरण र उद्यमशीलता प्रवर्द्धन गरी युवाहरूलाई स्वदेशमै रोजगारीका लागि आकर्षण गर्नुपर्छ।
दोस्रो, स्थानीय स्तरमा उद्योगधन्दा स्थापना गर्न सरकारले उद्यमशीलता कार्यक्रमहरूलाई थप प्रभावकारी बनाउनुपर्छ। युवाहरूलाई स्वरोजगारमा आकर्षित गर्न र उनीहरूलाई आवश्यक अनुदान तथा ऋणको व्यवस्था गर्न सकिएमा उनीहरूको विदेश मोह कम हुन सक्छ।
तेस्रो, शिक्षा प्रणालीलाई रोजगारमूलक बनाउनुपर्छ। हाल नेपालमा शिक्षाको गुणस्तरले रोजगार प्राप्त गर्न मद्दत गर्दैन। विश्वविद्यालयबाट स्नातक गरेर पनि रोजगार नपाउने समस्या छ। सरकारले सीपमूलक र प्राविधिक शिक्षालाई प्राथमिकता दिएर युवाहरूलाई दक्ष र प्रतिस्पर्धी बनाउनुपर्छ।
रिसेन्ट डाटा
नेपालको आर्थिक परिप्रेक्ष्यमा युवाहरूको विदेश मोह र स्वदेशमै रोजगारी नपाउने बाध्यता विशेष महत्व राख्छ। २०८१ को तथ्यांकले देखाएको छ कि साउनमा ५९,५७५, भदौमा ५७,८८४, र असोजमा ५३,५२५ जना नेपालीहरू कामका लागि विदेशिएका छन्। विदेश मोहको मुख्य कारण आर्थिक अवसर र समृद्धिको खोजी हो।
नेपालमा सीमित रोजगारीका अवसरहरूले गर्दा धेरै युवा विदेश जान बाध्य छन्। २०२३ मा नेपालको कुल गार्हस्थ्य उत्पादनमा रेमिट्यान्सले २९ प्रतिशत भन्दा बढीको योगदान दिएको छ, जसले विदेशमा काम गर्ने युवाहरूको महत्त्वलाई उजागर गर्दछ। तर, स्वदेशमै अवसरहरूको अभाव, राज्यको कमजोर नीति, र समाजको दबाबले गर्दा पनि विदेश मोह बढिरहेको छ।
नेपालमा बेरोजगारी दर लगभग ११ प्रतिशत छ, तर युवा बेरोजगारी दर अझै उच्च छ। राज्यले युवालाई लक्षित गर्दै प्रभावकारी नीति बनाउन सकेको छैन, जसले गर्दा उद्यमशीलता र स्वरोजगारको अवसर सीमित छ। युवाहरूलाई स्वदेशमै रोक्नका लागि राज्यले रोजगारका अवसरहरू सृजना गर्न, कृषिमा आधुनिकीकरण ल्याउन, र शिक्षा प्रणालीलाई रोजगारमूलक बनाउनुपर्नेछ। यदि विदेश मोहलाई रोक्न सकिएन भने दीर्घकालमा नेपालको आर्थिक विकासमा समस्या उत्पन्न हुन सक्छ।
अन्त:
नेपाल आर्थिक सर्वेक्षण २०२३ अनुसार, नेपाली कामदारहरूको झन्डै ५७ प्रतिशतले विदेशमा रोजगार पाएका छन्। विश्व बैंक २०२३: रेमिट्यान्सले नेपालको कुल गार्हस्थ्य उत्पादन (GDP) मा २९ प्रतिशत भन्दा बढीको योगदान गरेको छ। राष्ट्रिय योजना आयोग २०२३: नेपालमा उद्यमशीलताको विकासको लागि उचित वातावरण र संरचना अझै निर्माण हुन बाँकी छ। २०१८ रिपोर्ट: विदेशमा काम गर्ने नेपाली युवामध्ये १५ प्रतिशतले काम गर्ने मुलुकमा कडा शारीरिक र मानसिक पीडा झेलेका छन्।
नेपाली युवाहरूको मनभित्रको द्वन्द्व केवल विदेश मोह वा स्वदेशमै टिक्न नसक्ने बाध्यताको प्रश्न होइन। यो समस्या आर्थिक, सामाजिक, शैक्षिक, र राजनीतिक कारणहरूको समायोजन हो। नेपालले दीर्घकालीन विकास र समृद्धिको सपना देख्न चाहन्छ भने, युवाहरूलाई स्वदेशमै अवसर प्रदान गर्न, उनीहरूको दक्षता र सीपको सम्मान गर्न, र उद्यमशीलतालाई प्रोत्साहन गर्नुपर्ने आवश्यकता छ।
विदेश मोहको मोहकता हटाउनका लागि राज्यले युवालाई प्राथमिकता दिनुपर्नेछ, तिनको भविष्य निर्माणका लागि आवश्यक नीति बनाउनुपर्नेछ, र समाजले पनि देशभित्रै बसेर संघर्ष गर्ने युवाहरूलाई सम्मान दिनुपर्नेछ। विदेश मोहलाई रोक्न र युवाहरूलाई स्वदेशमै रहन प्रेरित गर्न सकिएमा मात्र नेपाल दीर्घकालीन रूपमा समृद्धि हासिल गर्न सक्नेछ।
प्रकाश बहादुर चन्द
पञ्चेश्वर गाउँपालिका -४ डुङ्गरा, बैतडी
