प्राणायाम योगका आठ अंगहरूमध्येको चौथो अंग हो । प्राणायाम शब्द प्राण र आयाम मिलेर बनेको हो । जीवनको अर्थलाई आत्माको रूपमा लिइन्छ तर यो शरीर मुनि रहेको हावासँग सम्बन्धित छ, जसको मुख्य स्थान हृदयमा हुन्छ । जब एक व्यक्ति जन्मन्छ, उसले गहिरो सास फेर्छ र जब ऊ मर्छ, ऊ पूर्ण रूपमा बाहिर निस्कन्छ । त्यसैले यो कुरा प्रमाणित भएको छ कि मान्छेको लागि हावा आत्मा हो । आयामका दुई अर्थहरू छन्– पहिलो नियन्त्रण वा रोक्नुहोस्, दोस्रो विस्तार ।
‘प्राणस्य आयामः इति प्राणायामः ।’ अर्थात् प्राणको नियन्त्रण वा विस्तार गर्ने कार्य नै प्राणायाम हो ।
जब हामी सास फेर्छौं, हावा भित्र पस्ने र बाहिर निस्कने गर्छ । हावालाई पाँच भागमा बाँडिन्छ वा यो शरीरको पाँच स्थानमा स्थिर हुन्छ भन्ने गरिन्छ । त्यसैले यसलाई शरीरको पञ्चकहरू भनिन्छ ।
१) ब्यान
२) समान
३) अपान
४) उदान
५) प्राण आदि ।
माथिका सबैलाई मिलाएर मात्र जागरण चेतनामा आउँछ, सम्झनाहरू सुरक्षित हुन्छन् । दिमागले कार्य जारी राख्छ र शरीर सुरक्षित हुन्छ । यदि माथिका कुनैमध्ये कुनै समस्या छ भने तब यो जतात्यतै प्रभावित हुन्छ र यसबाट शरीर, दिमाग र चेतना पनि रोग र शोकबाट ग्रसित हुन्छ ।
प्राणायामका प्रकारहरू
नाडी शोधन प्राणायाम
शीतली प्राणायाम
भस्त्रिका प्राणायाम
बाह्य प्राणायाम
कपालभाती प्राणायाम
भ्रामरी प्राणायाम
उद्धित प्राणायाम
अनुलोम बिलोम प्राणायाम
अग्निसार क्रिया
प्राणायाम गर्दाका फाइदाहरू
प्राणायामको अभ्यासले तनाव, अस्थमा र हत्केलासँग सम्बन्धित विकारबाट छुटकारा पाउनमा मद्धत गर्ने गर्छ ।
प्राणायामबाट थकान महसुस हुने समस्याको उपचार पनि गर्ने गरिन्छ ।
प्राणायाको अभ्यासले दृढ इच्छाशक्ति प्राप्त हुने गर्छ ।
प्राणायामको कारणले हाम्रो शरीरमा प्राण शक्ति बढ्छ र लामो आयु प्राप्त गर्न सकिन्छ ।
शरीर मन र आत्माको तालमेलको लागि प्राणायाम उपयोगी हुने गर्छ ।
प्राणायामका केही अत्यावश्यक नियमहरू
–प्राणायामको सफलताका लागि प्राणायाम गर्ने व्यक्तिले मद्य, भाङ आदि कुनै पनि किसिमका मादक पदार्थ सेवन गर्नुहुँदैन ।
–बिहान र बेलुकाको समयमा जतिबेला पनि प्राणायाम गर्न सकिन्छ । तर बिहान सबैभन्दा उपयुक्त मानिन्छ ।
–नराम्रो सोचबाट निवृत्त भएर दाँत, मुख, हात र खुट्टा धुने र आलस्य त्यागेर प्राणायामका लागि बस्नुपर्छ ।
–प्राणायामका सिकारु अभ्यासकहरू बढी चिसो र अत्यधिक तातोबाट जोगिनुपर्छ । त्यसैले यसलाई शरद ऋतुमा सुरु गर्न सकिन्छ ।
–प्राणायाममा पारंगत भइसकेकाहरूको लागि दूध, घिउ, नौनी, रोटी आदि सबै राम्रो खानाहरू हुन् ।
–प्राणायाम गर्दा, तपाईंले दिमागबाट चिन्ता हटाउनुपर्छ । नियमसंगत हिसाबले प्राणायाम गर्ने हो भने दिमागको गडबडी र चिन्ता स्वतः हट्ने गर्छ ।
–प्राणायाम गर्न सुरू गरेपछि उचित लाभको लागि यो लगातार गर्नुहोस् । कहिलेकाँही तपाईंले उचित फाइदा नपाउन पनि सक्नुहुन्छ । त्यस्तो समयमा पनि यसलाई छाड्नु हुन्न ।
–प्राणायाममा सास फेर्दा मनको क्रियाकलापको सूक्ष्म निरीक्षण गर्नुपर्छ र सास छोड्दा दिमागको शीतलतालाई नियन्त्रणमा राख्नुपर्छ ।
–प्राणायाम गर्नेहरूमा कब्जियतको समस्या छ भने खुर्सानी लगायत खानेकुरालाई कम गर्नुपर्छ ।
–प्राणायाम अघि योग गर्नु पनि फाइदाजनक मानिन्छ ।
–धेरै प्रकारका प्राणायामहरू हुन्छन्, जुन तपाईको लागि रोचक र सजिलो हुनुपर्छ ।
–प्राणायाम नियम र विधि अनुसार गर्नुहोस् ।
–प्राणायाम एकान्त, शान्त, सफा, हावामा, शुद्ध ठाउँमा गर्नुपर्छ । प्राणायाम दुर्गन्धित, भिजेको र फोहोर ठाउँमा गर्नुहुँदैन । (अनलाइनखबर बाट सभार)
